1.
Η αντιπαράθεση κινημάτων με το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα αποτελεί
μια σταθερά από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του έως σήμερα.
μια σταθερά από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του έως σήμερα.
Μέχρι και τα
μέσα του 19ου αιώνα η αντιπαράθεση και η αντίσταση ήταν αυθόρμητη
και αποσπασματική. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου
αιώνα, αντίθετα, η αντίσταση οργανώθηκε σε σχετικά μόνιμους θεσμούς με
βραχυπρόθεσμη πολιτική στοχοθεσία.
μέσα του 19ου αιώνα η αντιπαράθεση και η αντίσταση ήταν αυθόρμητη
και αποσπασματική. Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου
αιώνα, αντίθετα, η αντίσταση οργανώθηκε σε σχετικά μόνιμους θεσμούς με
βραχυπρόθεσμη πολιτική στοχοθεσία.
Από την εποχή
αυτή τα αντισυστημικά κινήματα ήταν δύο ειδών:
αυτή τα αντισυστημικά κινήματα ήταν δύο ειδών:
–
Αυτά που προσδιόριζαν την αντιπαράθεση με ταξικούς
όρους και στόχευαν την αντικατάσταση του καπιταλισμού με τον σοσιαλισμό
(κοινωνικά κινήματα)
Αυτά που προσδιόριζαν την αντιπαράθεση με ταξικούς
όρους και στόχευαν την αντικατάσταση του καπιταλισμού με τον σοσιαλισμό
(κοινωνικά κινήματα)
–
Αυτά που
προσδιόριζαν την αντιπαράθεση με εθνικούς όρους και στόχευαν στην αυτοδιάθεση
(εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα).
Αυτά που
προσδιόριζαν την αντιπαράθεση με εθνικούς όρους και στόχευαν στην αυτοδιάθεση
(εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα).
2.
Τα αντισυστημικά
κινήματα – τα κινήματα που εναντιώθηκαν στον καπιταλισμό και ανήκουν στην πρώτη
κατηγορία – προσπαθώντας να οικοδομήσουν μια άλλη κοινωνία , είναι τα ακόλουθα:
κινήματα – τα κινήματα που εναντιώθηκαν στον καπιταλισμό και ανήκουν στην πρώτη
κατηγορία – προσπαθώντας να οικοδομήσουν μια άλλη κοινωνία , είναι τα ακόλουθα:
– Τα
ρεύματα της Δεύτερης Διεθνούς, με κύρια έκφραση τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. (θα έλεγα μέχρι και το πρόγραμμα του
Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στο Bad Godesberg 15 Νοεμβρίου 1959).
ρεύματα της Δεύτερης Διεθνούς, με κύρια έκφραση τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. (θα έλεγα μέχρι και το πρόγραμμα του
Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στο Bad Godesberg 15 Νοεμβρίου 1959).
– Ρεύματα
τα οποία προέκυψαν από διασπάσεις της Δεύτερης και Τρίτης Διεθνούς (όπως ο
τροτσκισμός, ο συμβουλιακός κομμουνισμός κ.λπ.), τα οποία ποτέ δεν απέκτησαν
κάποια πολιτική βαρύτητα και δεν καθοδήγησαν ποτέ επιτυχείς αντισυστημικούς
αγώνες.
τα οποία προέκυψαν από διασπάσεις της Δεύτερης και Τρίτης Διεθνούς (όπως ο
τροτσκισμός, ο συμβουλιακός κομμουνισμός κ.λπ.), τα οποία ποτέ δεν απέκτησαν
κάποια πολιτική βαρύτητα και δεν καθοδήγησαν ποτέ επιτυχείς αντισυστημικούς
αγώνες.
– Το
μαοϊσμό ως διακριτή συνιστώσα του λενινισμού. Σε αντίθεση με το μαοϊσμό στην
Κίνα και στην Αλβανία όπου είχε επιτυχίες, όλα τα υπόλοιπα κινήματα , στην
Ευρώπη και στη Λατινική Αμερική, που είχαν αναφορά στο μαοϊσμό παρέμειναν
ισχνές έως ανύπαρκτες μειοψηφίες που το μόνο που κατάφεραν ήταν να αποδείξουν
την απόλυτη αδυναμία τους να εξελιχθούν σε μαζικά κινήματα.
μαοϊσμό ως διακριτή συνιστώσα του λενινισμού. Σε αντίθεση με το μαοϊσμό στην
Κίνα και στην Αλβανία όπου είχε επιτυχίες, όλα τα υπόλοιπα κινήματα , στην
Ευρώπη και στη Λατινική Αμερική, που είχαν αναφορά στο μαοϊσμό παρέμειναν
ισχνές έως ανύπαρκτες μειοψηφίες που το μόνο που κατάφεραν ήταν να αποδείξουν
την απόλυτη αδυναμία τους να εξελιχθούν σε μαζικά κινήματα.
– Ο
ευρωκομμουνισμός ως μια ευρωπαϊκή περιορισμένη μορφή αντισυστημικής λογικής και
πρακτικής δεν είχε ιστορική διάρκεια μεγαλύτερη των τριών δεκαετιών· διαλύθηκε
και απορροφήθηκε από τα κοινωνικά κινήματα όλων των κατηγοριών. Ποτέ δεν
θεωρήθηκε και δεν ήταν ένα γνήσιο αντισυστημικό κίνημα. Υπολείμματα αυτού του
ρεύματος υπάρχουν σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και προσπαθούν να διαμορφώσουν
τους όρους εμφάνισης μιας νέας ευρωπαϊκής Αριστεράς.
ευρωκομμουνισμός ως μια ευρωπαϊκή περιορισμένη μορφή αντισυστημικής λογικής και
πρακτικής δεν είχε ιστορική διάρκεια μεγαλύτερη των τριών δεκαετιών· διαλύθηκε
και απορροφήθηκε από τα κοινωνικά κινήματα όλων των κατηγοριών. Ποτέ δεν
θεωρήθηκε και δεν ήταν ένα γνήσιο αντισυστημικό κίνημα. Υπολείμματα αυτού του
ρεύματος υπάρχουν σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και προσπαθούν να διαμορφώσουν
τους όρους εμφάνισης μιας νέας ευρωπαϊκής Αριστεράς.
3.
Αντίστοιχα στον
χώρο των αντισυστημικών κινημάτων της δεύτερης κατηγορίας θα πρέπει επίσης να συμπεριλάβουμε όσα
εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα αναζήτησαν όρους απόσυρσης των εθνικών κρατών και
οικονομιών τους από τον παγκόσμιο καπιταλιστικό καταμερισμό εργασίας –για όσο
διάστημα θα μπορούσε να διαρκέσει μια τέτοια προοπτική–, υιοθετώντας μια
σοσιαλιστική ιδεολογία η οποία αποτελούσε παραλλαγή της αντίστοιχης
λενινιστικής ή μαοϊκής αλλά και με έντονες εθνικές ιδιομορφίες (αραβικός
εθνικισμός). Επίσης εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα που αναζητούν όρους αυτόνομης
έκφρασης εθνικών συμφερόντων και μπορούν να είναι εν μέρει και
αντιιμπεριαλιστικά, έστω και για περιορισμένο χρονικό διάστημα.Σε αυτή την
τελευταία κατηγορία εντάσσονται κινήματα τα οποία βρίσκονται έξω από το χώρο
της Αριστεράς, όπως η Φατάχ, η Χαμάς, η Χεζμπολάχ κ.λπ.
χώρο των αντισυστημικών κινημάτων της δεύτερης κατηγορίας θα πρέπει επίσης να συμπεριλάβουμε όσα
εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα αναζήτησαν όρους απόσυρσης των εθνικών κρατών και
οικονομιών τους από τον παγκόσμιο καπιταλιστικό καταμερισμό εργασίας –για όσο
διάστημα θα μπορούσε να διαρκέσει μια τέτοια προοπτική–, υιοθετώντας μια
σοσιαλιστική ιδεολογία η οποία αποτελούσε παραλλαγή της αντίστοιχης
λενινιστικής ή μαοϊκής αλλά και με έντονες εθνικές ιδιομορφίες (αραβικός
εθνικισμός). Επίσης εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα που αναζητούν όρους αυτόνομης
έκφρασης εθνικών συμφερόντων και μπορούν να είναι εν μέρει και
αντιιμπεριαλιστικά, έστω και για περιορισμένο χρονικό διάστημα.Σε αυτή την
τελευταία κατηγορία εντάσσονται κινήματα τα οποία βρίσκονται έξω από το χώρο
της Αριστεράς, όπως η Φατάχ, η Χαμάς, η Χεζμπολάχ κ.λπ.
4.
Μια τρίτη
κατηγορία κινημάτων αντιπαρατίθεται στο σύστημα όχι υπερασπίζοντας επιμέρους
συμφέροντα, αλλά προσπαθώντας να αναδείξει ευρύτερα προβλήματα τα οποία
προκύπτουν από την ανορθολογική λειτουργία του συστήματος. Τέτοια κινήματα
είναι:
κατηγορία κινημάτων αντιπαρατίθεται στο σύστημα όχι υπερασπίζοντας επιμέρους
συμφέροντα, αλλά προσπαθώντας να αναδείξει ευρύτερα προβλήματα τα οποία
προκύπτουν από την ανορθολογική λειτουργία του συστήματος. Τέτοια κινήματα
είναι:
– Το
οικολογικό κίνημα.
οικολογικό κίνημα.
– Το
ειρηνιστικό κίνημα και τα κινήματα ενάντια στον πόλεμο.
ειρηνιστικό κίνημα και τα κινήματα ενάντια στον πόλεμο.
– Τα
κινήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
κινήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
– Τα
κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση.
κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση.
– Τα
κινήματα της νέας εποχής κ.λπ.
κινήματα της νέας εποχής κ.λπ.
– Τα
κινήματα ταυτοτήτων (αυτόχθονες, ομοφυλόφιλοι κ.λπ.).
κινήματα ταυτοτήτων (αυτόχθονες, ομοφυλόφιλοι κ.λπ.).
Τα κινήματα αυτά
εκφράζουν γενικότερα συμφέροντα, αλλά ελάχιστα τμήματά τους είναι εναντίον του
καπιταλιστικού συστήματος. Η πλειοψηφία είναι εναντίον των κακών πλευρών του
συστήματος, το οποίο θα μπορούσε να ανασυνταχθεί προς μια θετικότερη κατεύθυνση
αν εφαρμόζονταν οι κατάλληλες οικολογικές, φιλειρηνικές κ.ά. πολιτικές.
Πρόκειται προφανώς για κινήματα που ανήκουν ή ρέπουν ως προς τη συμπεριφορά
στον «ακτιβισμό» με ότι αυτό σημαίνει εν τοις πράγμασι.
εκφράζουν γενικότερα συμφέροντα, αλλά ελάχιστα τμήματά τους είναι εναντίον του
καπιταλιστικού συστήματος. Η πλειοψηφία είναι εναντίον των κακών πλευρών του
συστήματος, το οποίο θα μπορούσε να ανασυνταχθεί προς μια θετικότερη κατεύθυνση
αν εφαρμόζονταν οι κατάλληλες οικολογικές, φιλειρηνικές κ.ά. πολιτικές.
Πρόκειται προφανώς για κινήματα που ανήκουν ή ρέπουν ως προς τη συμπεριφορά
στον «ακτιβισμό» με ότι αυτό σημαίνει εν τοις πράγμασι.
Η νέα
«οικογένεια» των αντισυστημικών κινημάτων, που συγκλόνισε τον κόσμο την περίοδο
του 1968, αποτέλεσε ταυτόχρονα μια
αντίδραση εναντίον των ανανεωτικών τάσεων των συστημικών δυνάμεων που τελούσαν
υπό την αμερικανική ηγεμονία και ταυτόχρονα μια αντίδραση απέναντι στη φτωχή,
ακόμα και αρνητική, απόδοση των παλιών αριστερών κινημάτων-μια αντίδραση στην
αδυναμία, τη διαφθορά, τη συνενοχή, τη ματαίωση και την αλαζονεία τους[2]. Η έκρηξη αυτή ήταν ένας από τους καθοριστικούς
παράγοντες της συστημικής κρίσης της δεκαετίας του 1970. Τα αριστερίστικα αντισυστημικά
κινήματα ηττήθηκαν παντού. Μάλιστα η εξέλιξη πολύ σύντομα οδήγησε στην άνοδο
και στη κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού. Οι διάφοροι ριζοσπαστικοί κύκλοι
«ανακάλυψαν» ότι οποιαδήποτε πολιτική αλλαγή πρέπει πρωτίστως να είναι
«πολιτισμική». Θα πρέπει κάθε πολιτική αλλαγή, για να είναι αποτελεσματική, να
εδράζεται και να αντανακλά τις πεποιθήσεις, τα αισθήματα και τις αντιλήψεις του
κόσμου στον οποίο κατευθύνεται. Με απλά λόγια να έχει τη συναίνεσή του. Η
«πολιτισμική πολιτική» είχε γεννηθεί[3].Η
έμφαση πλέον δίνεται στον επιθετικό προσδιορισμό. Με το πέρασμα του χρόνου ο
πολιτισμός θα αποκτήσει αυτόνομη παρουσία. Η πολιτική θα αποσυρθεί στα
παρασκήνια. Ο δρόμος προς τον
μεταμοντερνισμό είναι ανοιχτός.
«οικογένεια» των αντισυστημικών κινημάτων, που συγκλόνισε τον κόσμο την περίοδο
του 1968, αποτέλεσε ταυτόχρονα μια
αντίδραση εναντίον των ανανεωτικών τάσεων των συστημικών δυνάμεων που τελούσαν
υπό την αμερικανική ηγεμονία και ταυτόχρονα μια αντίδραση απέναντι στη φτωχή,
ακόμα και αρνητική, απόδοση των παλιών αριστερών κινημάτων-μια αντίδραση στην
αδυναμία, τη διαφθορά, τη συνενοχή, τη ματαίωση και την αλαζονεία τους[2]. Η έκρηξη αυτή ήταν ένας από τους καθοριστικούς
παράγοντες της συστημικής κρίσης της δεκαετίας του 1970. Τα αριστερίστικα αντισυστημικά
κινήματα ηττήθηκαν παντού. Μάλιστα η εξέλιξη πολύ σύντομα οδήγησε στην άνοδο
και στη κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού. Οι διάφοροι ριζοσπαστικοί κύκλοι
«ανακάλυψαν» ότι οποιαδήποτε πολιτική αλλαγή πρέπει πρωτίστως να είναι
«πολιτισμική». Θα πρέπει κάθε πολιτική αλλαγή, για να είναι αποτελεσματική, να
εδράζεται και να αντανακλά τις πεποιθήσεις, τα αισθήματα και τις αντιλήψεις του
κόσμου στον οποίο κατευθύνεται. Με απλά λόγια να έχει τη συναίνεσή του. Η
«πολιτισμική πολιτική» είχε γεννηθεί[3].Η
έμφαση πλέον δίνεται στον επιθετικό προσδιορισμό. Με το πέρασμα του χρόνου ο
πολιτισμός θα αποκτήσει αυτόνομη παρουσία. Η πολιτική θα αποσυρθεί στα
παρασκήνια. Ο δρόμος προς τον
μεταμοντερνισμό είναι ανοιχτός.
5.
Η πολυδιάσπαση
αποτελεί ενδημικό στοιχείο των αντισυστημικών κινημάτων. Η πορεία της τα
τελευταία 150 χρόνια αποδεικνύει ότι το φαινόμενο αυτό είναι κυρίαρχο τόσο στις
φάσεις ανόδου όσο και στις φάσεις ύφεσης των αριστερών κινημάτων. Η οικονομική
λειτουργία, η πολιτική και η ιδεολογία του καπιταλισμού τείνουν στην
εξατομίκευση των μεμονωμένων καταναλωτών-πολιτών, και τα αντισυστημικά κινήματα
δεν έχουν κανένα τρόπο να την αντιμετωπίσουν. Ο μεταμοντερνισμός και όλα τα
συναφή ρεύματα που αναπτύχθηκαν με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς από τη δεκαετία
του ’80 και μετά συνέβαλαν αποφασιστικά στην περαιτέρω αποδιάρθρωση των
αντισυστημικών κινημάτων.
αποτελεί ενδημικό στοιχείο των αντισυστημικών κινημάτων. Η πορεία της τα
τελευταία 150 χρόνια αποδεικνύει ότι το φαινόμενο αυτό είναι κυρίαρχο τόσο στις
φάσεις ανόδου όσο και στις φάσεις ύφεσης των αριστερών κινημάτων. Η οικονομική
λειτουργία, η πολιτική και η ιδεολογία του καπιταλισμού τείνουν στην
εξατομίκευση των μεμονωμένων καταναλωτών-πολιτών, και τα αντισυστημικά κινήματα
δεν έχουν κανένα τρόπο να την αντιμετωπίσουν. Ο μεταμοντερνισμός και όλα τα
συναφή ρεύματα που αναπτύχθηκαν με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς από τη δεκαετία
του ’80 και μετά συνέβαλαν αποφασιστικά στην περαιτέρω αποδιάρθρωση των
αντισυστημικών κινημάτων.
6.
Τα
κομμουνιστικά, σοσιαλιστικά, σοσιαλδημοκρατικά, εθνικοαπελευθερωτικά κ.ά.
κινήματα έχουν ηττηθεί κατά τη διάρκεια της τελευταίας τριακοπενταετίας. Ο
νεοφιλελευθερισμός πιστοποιεί την ήττα όλων των κινημάτων, στη σύγχρονη εποχή.
Κανένα κίνημα, οιασδήποτε εκδοχής, δεν μπορεί να αντιπαρατεθεί σήμερα στον
παγκόσμιο καπιταλισμό/ιμπεριαλισμό
κομμουνιστικά, σοσιαλιστικά, σοσιαλδημοκρατικά, εθνικοαπελευθερωτικά κ.ά.
κινήματα έχουν ηττηθεί κατά τη διάρκεια της τελευταίας τριακοπενταετίας. Ο
νεοφιλελευθερισμός πιστοποιεί την ήττα όλων των κινημάτων, στη σύγχρονη εποχή.
Κανένα κίνημα, οιασδήποτε εκδοχής, δεν μπορεί να αντιπαρατεθεί σήμερα στον
παγκόσμιο καπιταλισμό/ιμπεριαλισμό
7.
Τα αντισυστημικά
κινήματα, τα διεκδικητικά κινήματα και τα κινήματα γενικότερων συμφερόντων
συνυπήρξαν, συνυπάρχουν και θα συνυπάρχουν με το σοσιαλδημοκρατικό κίνημα. Η
σοσιαλδημοκρατία έχει τη δυνατότητα να διεμβολίσει τόσο τα διεκδικητικά
κινήματα όσο και μέρος των κινημάτων γενικότερων συμφερόντων, αλλά και να
ηγεμονεύσει σε αυτά. Η σοσιαλδημοκρατική άποψη θα αντιπροσωπεύει πάντα τη
δυνατότητα άμεσης ικανοποίησης λαϊκών διεκδικήσεων –πάντοτε μέσα στα όρια
αναπαραγωγής του καπιταλισμού και όχι σε αντιπαράθεση με τα συμφέροντα των
κυρίαρχων τάξεων– έναντι της μακροχρόνιας και πολυεπίπεδης στοχοθέτησης των
αντισυστημικών κινημάτων.
κινήματα, τα διεκδικητικά κινήματα και τα κινήματα γενικότερων συμφερόντων
συνυπήρξαν, συνυπάρχουν και θα συνυπάρχουν με το σοσιαλδημοκρατικό κίνημα. Η
σοσιαλδημοκρατία έχει τη δυνατότητα να διεμβολίσει τόσο τα διεκδικητικά
κινήματα όσο και μέρος των κινημάτων γενικότερων συμφερόντων, αλλά και να
ηγεμονεύσει σε αυτά. Η σοσιαλδημοκρατική άποψη θα αντιπροσωπεύει πάντα τη
δυνατότητα άμεσης ικανοποίησης λαϊκών διεκδικήσεων –πάντοτε μέσα στα όρια
αναπαραγωγής του καπιταλισμού και όχι σε αντιπαράθεση με τα συμφέροντα των
κυρίαρχων τάξεων– έναντι της μακροχρόνιας και πολυεπίπεδης στοχοθέτησης των
αντισυστημικών κινημάτων.
8.
Σύμφωνα με τις παραπάνω
αποφάνσεις (οι οποίες εδράζονται από προσεκτική παρακολούθηση της ιστορίας )
μπορούμε εύκολα να εξάγουμε συμπεράσματα για τις πρόσφατες εξελίξεις που
αφορούν στον πολιτικό σχηματισμό του ΣΥΡΙΖΑ. Για τους προσεκτικούς μελετητές της
ιστορικής πραγματικότητας δεν έχει υπάρξει καμία έκπληξη για όσα έχουν συμβεί μέχρι
σήμερα. Έκπληξη θα ήταν αν τα γεγονότα ακολουθούσαν την αντίθετη κατεύθυνση από
τη σημερινή.
αποφάνσεις (οι οποίες εδράζονται από προσεκτική παρακολούθηση της ιστορίας )
μπορούμε εύκολα να εξάγουμε συμπεράσματα για τις πρόσφατες εξελίξεις που
αφορούν στον πολιτικό σχηματισμό του ΣΥΡΙΖΑ. Για τους προσεκτικούς μελετητές της
ιστορικής πραγματικότητας δεν έχει υπάρξει καμία έκπληξη για όσα έχουν συμβεί μέχρι
σήμερα. Έκπληξη θα ήταν αν τα γεγονότα ακολουθούσαν την αντίθετη κατεύθυνση από
τη σημερινή.
[1] Τα κινήματα αυτά προήλθαν
από τη διάσπαση των κινημάτων της Β’ Διεθνούς, διότι πρόβαλλαν ως δρόμο για την
κατάκτηση της κρατικής εξουσίας τον «επαναστατικό», σε αντίθεση με τον νόμιμο
δρόμο της πολιτικής πειθούς που πρόβαλλαν τα άλλα.
από τη διάσπαση των κινημάτων της Β’ Διεθνούς, διότι πρόβαλλαν ως δρόμο για την
κατάκτηση της κρατικής εξουσίας τον «επαναστατικό», σε αντίθεση με τον νόμιμο
δρόμο της πολιτικής πειθούς που πρόβαλλαν τα άλλα.
[2] Giovanni Arrighi, Terence Hopkins and Immanuel
Wallerstein, Antisystemic Movements 1989, Verso, London 1989, σ, 33-34.
Wallerstein, Antisystemic Movements 1989, Verso, London 1989, σ, 33-34.
