Πέρασαν 75 χρόνια από το θάνατο του μεγαλύτερου οικονομολόγου του 20ου αιώνα.
Στις 21 Απριλίου 1946, ο John Maynard Keynes πεθαίνει στην εξοχική του κατοικία στο Tilton, του Sussex. Ήταν μόλις 62 χρονών. Οι «The Times» του Λονδίνου θρηνούν για το χαμό ενός από τα μεγαλύτερα πνεύματα του 20ου αιώνα. Η εξόδιος ακολουθία πραγματοποιείται στο Αβαείο του Westminster με την παρουσία των πιο επιφανών προσωπικοτήτων του πολιτικού κόσμου. Παρόντες επίσης και οι δύο γονείς του, ο ενεννηνταδυάχρονος πατέρας του και η ογδονταεννιάχρονη μητέρα του. Η στάχτη του διασκορπίστηκε στην εξοχή του Tilton[1].
Τι μας δίδαξε αλήθεια ο Keynes; Μας δίδαξε ότι υπάρχει κοινωνική φιλοσοφία στην οικονομική σκέψη. Υπάρχει κοινωνικό αποτύπωμα των οικονομικών πράξεων και συναλλαγών. Η οικονομία όσο και να προσπαθεί να αυτονομηθεί από ατις υπόλοιπες ανθρωπιστικές επιστήμες χρησιμοποιώντας πορίσματα από τα μαθηματικά αλλά και την φυσική είναι αδύνατον να τα καταφέρει[2].
Η κοινωνική φιλοσοφία της οικονομικής σκέψης του J.M.Keynes, κινείται στην κατεύθυνση επίτευξης δύο βασικών στόχων : την πλήρη απασχόληση και τον περιορισμό της αυθαίρετης και άνισης διανομής του πλούτου και των εισοδημάτων.
Αναφορικά με τον πρώτο στόχο η άποψη του J.M. Keynes είναι καθαρή: όταν αυξάνει η απασχόληση, αυξάνεται το συνολικό πραγματικό εισόδημα. Τίθεται, δηλαδή, σε πρώτο πλάνο ο ρόλος της εργασίας στη μεγέθυνση του εθνικού εισοδήματος . Η ανάγκη της πλήρους απασχόλησης δεν είναι μόνο κοινωνικά δίκαιη αλλά και οικονομικά απαραίτητη και επιβαλλόμενη. Η εργασία τίθεται στο επίκεντρο της οικονομικής και αναπτυξιακής διαδικασίας. Αποκαθίσταται συνεπώς , η έννοια της εργασίας ως ειδολογικού χαρακτηριστικού του ανθρώπου. Θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι η παραπάνω αντίληψη αποτελεί βασική θέση της κοινωνικής φιλοσοφίας του J.M.Keynes.
Προσοχή όμως, δεν θα πρέπει να συγχέουμε τη συγκεκριμένη θέση της κοινωνικής φιλοσοφίας με τον τρόπο που αυτή θα πάρει σάρκα και οστά με την εφαρμογή της στην πράξη. Τούτο διότι, χρειάζεται πάντοτε να ληφθούν υπόψη οι υπάρχοντες περιορισμοί της οικονομίας και του περιβάλλοντος εντός του οποίου λειτουργεί. Αυτό χρειάζεται να καταστεί σαφές , διότι είναι εντελώς διαφορετική η θέση σε επίπεδο κοινωνικής φιλοσοφίας και διαφορετικός ο μηχανισμός εφαρμογής της στην πράξη. Είναι γνωστό άλλωστε, ότι σε κάθε χώρα υπάρχουν διαφορετικές παραγωγικές δυνατότητες , δηλαδή : οι υφιστάμενες δεξιότητες, η υφιστάμενη ποσότητα του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, η υφιστάμενη ποιότητα και ποσότητα του διαθέσιμου εξοπλισμού, η τεχνική, ο βαθμός ανταγωνισμού, οι προτιμήσεις και οι συνήθειες του καταναλωτή, η δυσαρέσκεια από την ένταση της εργασίας και οι δραστηριότητες εποπτείας και οργάνωσης, καθώς και η κοινωνική διάρθρωση.
Μόνο η προσεκτική ανάλυση των ειδικών χαρακτηριστικών της συγκεκριμένης οικονομίας και η στέρεη κατοχή των γενικών αρχών της κεϋνσιανής θεώρησης μπορούν να συνδεθούν και να παράγουν επωφελή για την κοινωνία αποτελέσματα, μεταξύ των οποίων πρωταρχικό είναι η μεγέθυνση του ΑΕΠ μέσω της αύξησης της απασχόλησης.
Η δεδομένη θέση του J.M.Keynes , ότι το παρόν οικονομικό σύστημα ρέπει εγγενώς προς την ανισορροπία με την έννοια της υποαπασχόλησης των πόρων , εμπλέκει την κρατική παρέμβαση στη διαδικασία για την επίτευξη της πλήρους απασχόλησης όχι γενικά και αόριστα, αλλά διαμέσου της εμπειρικής διερεύνησης της πραγματικότητας , όπως αναφέραμε προηγουμένως : «διότι μόνον η εμπειρία μπορεί να μας δείξει σε ποιο βαθμό η κοινή βούληση ενσωματωμένη στην πολιτική του Κράτους, θα έπρεπε να κατευθύνεται σε αύξηση και συμπλήρωση της ροπής προς επένδυση και σε ποιο βαθμό είναι ασφαλές να υποκινούμε τη μέση ροπή προς κατανάλωση , χωρίς να παραβλέπουμε το σκοπό μας ,να πάψει δηλαδή το κεφάλαιο να είναι σπάνιο σε μια ή δύο γενιές…. (επίσης) το κράτος θα πρέπει να ασκήσει καθοδηγητική επιρροή στη ροπή προς κατανάλωση, εν μέρει μέσω της φορολογίας, εν μέρει καθορίζοντας το επιτόκιο και εν μέρει, ίσως, με άλλους τρόπους. …Θεωρώ επομένως , ότι μια κάπως περιεκτική κοινωνικοποίηση της επένδυσης θα αποδειχτεί το μόνο μέσο διασφάλισης της προσέγγισης προς την πλήρη απασχόληση. Η ανάγκη αυτή, φυσικά, δεν αποκλείει συμβιβασμούς και μηχανισμούς συνεργασίας του δημοσίου με την ιδιωτική πρωτοβουλία»[3].
Η δεύτερη σκέψη του επίσης έρχεται να ανατρέψει την πεποίθηση της νεοκλασικής σχολής η οποία υποστηρίζει ότι η αύξηση του πλούτου της κάθε χώρας εξαρτάται από την εγκράτεια των πλουσίων και συνεπώς η ανισοκατανομή του πλούτου συμβάλλει στη μεγεθυντική διαδικασία του εισοδήματος. Η θέση αυτή υποστηρίζεται από την πεποίθηση ότι κάθε αποταμίευση μετατρέπεται σε επένδυση.
Η πεποίθηση του J.M. Keynes , είναι ότι η δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος συμβάλλοντας στη αύξηση της ροπής για κατανάλωση και συνεπώς στην αύξηση του κινήτρου προς επένδυση, δημιουργεί σαφώς ευνοϊκότερο περιβάλλον για τις μεγεθυντικές διαδικασίες της οικονομίας. Το ζήτημα έγκειται στο να διατηρείται η υπάρχουσα αλλά και η παραγόμενη αποταμίευση υπό εκείνη τη μορφή που επιτρέπει την εύκολη και άμεση εισαγωγή της στο εισοδηματικό κύκλωμα με τη μορφή επενδυτικής δαπάνης. Όμως η έκταση της αποτελεσματικής αποταμίευσης καθορίζεται απαραιτήτως από την κλίμακα της επένδυσης και όχι το αντίθετο . Επομένως θα πρέπει να προηγούνται οι προϋποθέσεις που ευνοούν την επένδυση (χαμηλό επιτόκιο, ικανή οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου και προφανώς ζήτηση για τα προϊόντα της επένδυσης). Σε αυτές τις προϋποθέσεις συμβάλλει η δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος και η μείωση της ανισότητας πλούτου.
Η αλήθεια είναι ότι, τα τελευταία τριάντα ίσως και παραπάνω έτη, η οικονομική σκέψη του J.M.Keynes, είναι ελάχιστα γνωστή στην πραγματική της διάσταση στην χώρα μας. Οι περισσότεροι που αναφέρονται στις ιδέες του , έχω την εντύπωση ότι ελάχιστα έχουν μελετήσει το έργο του. Μάλιστα παρατηρείται μια απαράδεκτα απαξιωτική αντιμετώπιση των ιδεών του J.M.Keynes , ειδικά στους νέους οικονομολόγους οι οποίοι πραγματοποίησαν τις σπουδές τους τα τελευταία τριάντα χρόνια , όταν η Νέα Κλασική Μακροοικονομία και όλες οι συναφείς με αυτήν απόψεις άρχισαν να κυριαρχούν.
Η ενασχόληση με την σκέψη του Keynes, στην παρούσα συγκυρία, αποτελεί νομίζω την ελάχιστη συνεισφορά σε μια προσπάθεια υπενθύμισης της ακαδημαϊκής αλλά και της κοινής γνώμης, ότι παράλληλα με το κυρίαρχο και ατελέσφορο νεοφιλελεύθερο επιστημονικό πρόγραμμα υπάρχει ακόμη ένα που κινείται στην αντίπερα όχθη, επιχειρώντας να συμβάλλει ουσιαστικά στην επίλυση των προβλημάτων της παγκόσμιας οικονομίας. Η έντεχνη προσπάθεια παρουσίασης της «ενιαίας και μονοδιάστατης σκέψης» που έχει βρει πρόσφορο έδαφος στον χώρο της οικονομικής σκέψης, πρέπει να τελειώσει.
Πολλά δεινά έχoυν ήδη επισυσσωρευτεί εξ αιτίας της.
[1] Κώστας Μελάς, J.M. Keynes, Μία απαραίτητη επαναφορά, Εκδόσεις ΑΑ. Λιβάνη, 2019
[2] Κώστας Μελάς , Η Ατελέσφορη Επιστήμη, Εκδόσεις Ευρασία 2013
[3] J.M.Keynes, Η Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος, Εκδόσεις Παπαζήση 2001, σ.393-394
