Να δούμε πρώτα την ύφεση διεθνώς. Ποιες οι νεότερες προβλέψεις; το ΔΝΤ ανησυχεί, δεν αποκλείει ακόμη και ενδεχόμενες εθνικοποιήσεις επιχειρήσεων ως μέτρο.
Οι πρόσφατες προβλέψεις ΔΝΤ, Παγκόσμιας Τράπεζας και άλλων οργανισμών είναι δυσμενέστερες από τις αμέσως προηγούμενες, περίπου κατά -1,9% . Συνολικά για όλα τα περιφερειακά μπλόκ, για τις ανεπτυγμένες χώρες και τη Λατινική Αμερική , τη Κίνα και τις χώρες της Ανατολικής Ασίας. Είναι χειρότερες και για την ΕΕ και την Ευρωζώνη. Είμαστε μπροστά σε πρωτόγνωρη κατάσταση με πολύ μεγάλη ύφεση, μεγαλύτερη από του 2008 αλλά και του 1989 κατά την άποψη πολλών αναλυτών.
Ναι, αλλά τώρα ο λόγος είναι εξωγενής. Αυτό δεν είναι ευνοϊκότερο στοιχείο από τις δυο περιπτώσεις όπου αναφέρθηκες;
Η κρίση, είναι αλήθεια, προκλήθηκε από έναν εξωτερικό παράγοντα αλλά τα Lock down αποφασίστηκαν από τις κυβερνήσεις. Δηλαδή, αυτές πήραν μέτρα που έσπασαν την αλυσίδα της ζήτησης και της προσφοράς. Ξαναρχόμαστε σε χειρότερο επίπεδο. Το 2008, πχ, είχαμε την κρίση του Χρηματοπιστωτικού συστήματος αλλά μπήκαν μπροστά οι Κεντρικές Τράπεζες παρέχοντας ρευστότητα και σιγά – σιγά η κρίση ξεπεράστηκε. Τώρα, παρά τη μεγάλη δημοσιονομική επέκταση που κάνουν όλες οι χώρες, η πτώση του ΑΕΠ το 2020 θα είναι πάρα πολύ μεγάλη. Γιατί δεν αρκεί μόνο η ρευστότητα, δεν μπορούμε, έτσι, να δημιουργήσουμε τις απαραίτητες θετικές προσδοκίες και στη μεριά της προσφοράς, να αρχίσουμε, δηλαδή, να παράγουν τα εργοστάσια και από την πλευρά της ζήτησης. Λειτουργεί, βεβαίως, η ρευστότητα αλλά όχι με όση αποτελεσματικότητα θα μπορούσε να λειτουργήσει σε «κλασσικού» είδους κρίση.
Σε αναλύσεις και εκθέσεις βλέπουμε να χρησιμοποιούνται όροι που πριν καιρό ήταν αδιανόητοι: αποπαγκοσμιοποίηση, εθνικοποιήσεις, επαναβιομηχάνιση, επαναστήριξη (reshoring). Τι σημαίνουν όλα αυτά;
Πλέον, νομίζω, έχουν μπει για τα καλά στο προσκήνιο οι αδυναμίες αυτού που ονομάζουμε νεοκλασικό, νεοφιλελεύθερο υπόδειγμα. Για πρώτη φορά φαίνεται ότι το αντιλαμβάνεται η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Στο κείμενο, πχ, του Ταμείου Ανάκαμψης (Recovery Fund) υπάρχουν στοιχεία που επιχειρούν να διαφοροποιηθούν από την έως τώρα οικονομική λογική που διείπε, κυρίως, την πολιτική της ΕΕ και συμπυκνωνόταν στη φράση ότι «η λιτότητα είναι εγγενώς αναπτυξιακή». Από το συνοδευτικό κείμενο φαίνεται ότι, πλέον, τα προβλήματα της ανάπτυξης και του χρέους δεν μπορούν να στηρίζονται στην ανοησία που είχε κυριαρχήσει στην δεκαετία του 1990 και ότι η επεκτατική οικονομική πολιτική, ακόμη και η αύξηση των δημοσίων ελλειμμάτων, έχει την ικανότητα να μειώσει και το χρέος και την ανάπτυξη να δημιουργήσει. Να δημιουργήσει την ανάπτυξη και μέσω αυτής να μειώσει το χρέος. Πλέον, αρχίζουν να σκέφτονται έτσι, πέρα από εξαιρέσεις, και στους κυρίαρχους κύκλους όπου σιγά – σιγά εμφανίζεται μια αντίληψη οικονομικής πολιτικής που σαφώς περιέχει στοιχεία που βρίσκονται στον αντίποδα της πολιτικής λιτότητας που ίσχυε έως τώρα.
Ας έλθουμε στην Ελλάδα. Και εδώ οι επίσημες εκτιμήσεις φορέων αναθεωρούνται προς το δυσμενέστερο.
Πράγματι, οι εκθέσεις ΙΟΒΕ, Τράπεζα Ελλάδος κάνουν λόγο για ύφεση μεγαλύτερη απ’ ό,τι εκτιμούσαν στα αρχικά τους σενάρια. Η ευρωπαϊκή επιτροπή εκτιμά ελαφρώς μικρότερη από 9,7% σε 9,0% αλλά υψηλότερη από ότι το Υπουργείο Οικονομικών και η Τράπεζα της Ελλάδος. Προβλέπεται βαθιά ύφεση και θα ταλανίσει την ελληνική οικονομία. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, ως προς το τελικό ύψος, διότι δεν έχουμε στοιχεία του τουρισμού. Το Σεπτέμβριο οι εκτιμήσεις θα είναι πιο ασφαλής. Πιστεύω, όμως, ότι οδηγούμαστε σε ύφεση που το κατώτατο σημείο της θα είναι 8%. Αυτό ανιχνεύεται και από τις εκτιμήσεις, για την πορεία των επενδύσεων. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΙΟΒΕ, στο βασικό του σενάριο, ο σχηματισμός πάγιου κεφαλαίου μειώνεται κατά 25%, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναφέρει 30%. Είναι τραγικά νούμερα για μία οικονομία που ύστερα από δέκα χρόνια μνημόνια έχασε, ουσιαστικά, το μισό του ακαθάριστου σχηματισμού παγίου κεφαλαίου, δηλαδή από 20% πήγε στο 11%.
Να θυμίσουμε ότι ενώ η επιβράδυνση είχε αρχίσει πριν τον κοροναϊό η κυβέρνηση όταν αναγγέλλει την πολιτική που θα ακολουθήσει το 2021 και μετά, επιμένει σ’ αυτή.
Είναι σωστή η επισήμανσή σου, το είχαμε σημειώσει και παλιά, η ύφεση της οικονομίας είχε αρχίσει από το τέταρτο τρίμηνο του 2019, συνεχίστηκε το πρώτο τρίμηνο του 2020 και θα συνεχιστεί και για τα επόμενα . Άρα θα έχουμε πέντε συνεχόμενα τρίμηνα, τουλάχιστον, υφεσιακά. Όμως, το πιο σημαντικό είναι ότι οι επενδύσεις υποχωρούν, δηλαδή ο ακαθάριστος σχηματισμός παγίου κεφαλαίου υποχωρεί σε τρία συνεχόμενα τρίμηνα. Δηλαδή, το τρίτο τρίμηνο του και το τέταρτο 2019, καθώς και το πρώτο του 2020. Συγκεκριμένα, καταγράφηκαν μειώσεις -6,9%, -5,4%, -3,9% αντίστοιχα. Άρα, δεν υπάρχει μόνο μια ύφεση στην οικονομία αλλά και ο σημαντικός παράγοντας, ο οποίος θα στηρίξει τη μεγέθυνση της οικονομίας και είναι δυνατό να δημιουργήσει τις δυνατότητες για μια αλλαγή, διεύρυνση της παραγωγικής βάσης, έχει πτώση ήδη από το τρίτο τρίμηνο του 2019.
Άρα, πρέπει κανείς να είναι απαισιόδοξος και για το 2021 – αφήνω έξω προς το παρόν το έλλειμμα – που σημαίνει ότι τα περί ταχείας ανάκαμψης και V δεν ισχύουν.
Νομίζω απομακρύνεται, με βάση δεδομένα και εκτιμήσεις, μια γρήγορη ανάκαμψη, με τη μορφή V. Ισχύει διεθνώς, ισχύει και για την Ελλάδα. Πρέπει, δε, να είμαστε, συζητώντας αυτό το ζήτημα, προσεκτικοί και όταν το συσχετίζουμε με το Ταμείο Συνοχής (Recovery Fund). Tα χρήματα αυτά, όσα είναι – διότι υπάρχει σφοδρή αντίδραση για το ύψος των 750 δισ. – να έλθουν, θα συμβεί αυτό μετά το 2021. Και είναι χρήματα τα οποία, κατά την ίδια την Επιτροπή, πηγαίνουν για την αναδιάρθρωση των ευρωπαϊκών οικονομιών. Δεν πηγαίνουν, και αυτό είναι σημαντικό, για την αντιμετώπιση των βραχυχρόνιων επιπτώσεων του κορωναϊού. Γι’ αυτές η ΕΕ έχει τρία εργαλεία: τους πόρους του ESM, το Sure, και τα δάνεια από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Τα άλλα, που στην καλύτερη περίπτωση θα φθάσουν στο τέλος του 2021, πηγαίνουν προς άλλη κατεύθυνση. Δεν αντιμετωπίζουν τις βραχυχρόνιες συνθήκες της κρίσης. Εάν έχουμε ένα δεύτερο κύμα πανδημίας τα πράγματα θα χειροτερεύσουν, άρδην.
Να παραμείνουμε στα, πιθανά, 32 δισ. και στους άλλους πόρους που συγκεντρώνονται, περίπου 50 δισ. Έχει αρχίσει – συγκρουσιακή – συζήτηση γι’ αυτό το ικανό, ωστόσο, ποσό κεφαλαίων, με τι πολιτικές θα συνοδευτεί. Ήδη υπάρχουν, λίγα δεδομένα για την πρόταση Πισαρίδη. Ποια η δική σου εικόνα;
Η πρόταση δεν είναι γνωστή. Από τα δημοσιεύματα φαίνεται να περιλαμβάνει στόχους, που αν εξαιρέσει κανείς δυο – τρεις που διαφωνώ όπως το ασφαλιστικό που προτείνει κεφαλαιοποίηση, οι υπόλοιποι είναι στόχοι χιλιοειπωμένοι. Να βοηθηθεί η μεγέθυνση, να ενισχυθεί η μεταποίηση, η δικαιοσύνη κ.ά. Δεν είναι νέοι στόχοι.
Επίσης είναι έντονη η σφραγίδα του Σ.Ε.Β, ενώ απουσιάζουν παντελώς οι απόψεις των υπολοίπως κοινωνικών εταίρων (εργαζομένων, μικρομεσαίων επιχειρήσεων κτλ). Εάν, όμως, δεν δούμε ένα πλήρες πρόγραμμα που να έχει μέσα, στόχους, και τρόπους δεν καταλαβαίνω τι πρόγραμμα είναι αυτό. Σημασία έχουν τα μέσα, διότι εκεί διαφοροποιούνται οι πολιτικές και από τους τρόπους. Αυτό δεν το ξέρουμε. Αλλά από ό,τι καταλαβαίνω, από όσους συμμετέχουν, από τις συγκεκριμένες αντιλήψεις τους, αυτές είναι συστημικές. Ωστόσο, πρέπει να περιμένουμε. Εάν διαβάσει κανείς την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δίνει μεγάλο βάρος στις επενδύσεις. Επίσης πρέπει να πω, το οποίο ο κ. Πισαρίδης το αρνήθηκε αλλά κάνει μεγάλο λάθος, είναι ότι στην Ελλάδα δεν χρειαζόμαστε μόνο οριζόντια μέτρα που αφορούν όλες τις δραστηριότητες. Χρειαζόμαστε και αυτά αλλά χρειαζόμαστε παρεμβάσεις που να έχουν κλαδικό προσανατολισμό ή να αφορούν σε συγκεκριμένες αλυσίδες αξίας στις οποίες συμμετέχουμε στη συγκεκριμένη. Ένα, επίσης, από τα βασικά σημεία του Ταμείου Ανάκαμψης είναι η περιβαλλοντική διάσταση. Το θεωρεί δεδομένο και ορίζει και υψηλό ποσοστό πόρων που θα πάνε σ’ αυτή την κατεύθυνση.
Ας ξαναρθούμε στην τρέχουσα οικονομική πολιτική. Παρατηρείται ότι ακόμη και τα ανεπαρκή μέτρα που πήρε η κυβέρνηση δεν απορροφώνται. Είναι έτσι;
Όσο αφορά τα μέτρα που προϋποθέτουν μεσολάβηση, πχ δάνεια, τραπεζών υπάρχει ένα χάος. Εκεί που το κράτος δίνει απ’ ευθείας πόρους έχουμε μεγαλύτερη συμμετοχή. Όπου διαμεσολαβεί το τραπεζικό σύστημα τα πράγματα δυσκολεύουν πάρα πολύ.
Βγήκαν τα έσοδα για το πρώτο εξάμηνο και πια είναι φανερό ότι θα έχουμε σημαντικό έλλειμμα. Πώς βλέπεις να κλείνει ο Προϋπολογισμός του 2020 και κυρίως πώς θα είναι του 2021;
Μια εκτίμηση για το 2020 είναι ότι το πρωτογενές έλλειμμα θα είναι μεταξύ 4% – 4,5% του ΑΕΠ. Δηλαδή, το έλλειμμα της Γενικής Κυβέρνησης θα διαμορφωθεί περί το 8%. Το ΔΝΤ είχε μιλήσει για 9%. Θα εξαρτηθεί αυτό από την ύφεση. Είναι πολύ σημαντικό αρνητικό στοιχείο που μεταφέρεται το 2021 και η Κυβέρνηση πρέπει να δει τι θα κάνει. Και εδώ ανακύπτει το εξής σημαντικό: Δεν γνωρίζουμε αν θα συνεχίσει να υπάρχει, από την πλευρά της ΕΕ, ανοικτό παράθυρο της δημοσιονομικής χαλάρωσης, δηλαδή οι κυβερνήσεις να δαπανήσουν χωρίς να λάβουν υπόψη τους το όριο του Συμφώνου Σταθερότητας, δηλαδή το περίφημο όριο του 3% του ΑΕΠ για το έλλειμμα. Ειδικά αυτό για χώρες που έχουν υψηλά χρέη ή βρίσκονται σε επιτήρηση όπως η Ελλάδα που έχει το μεγαλύτερο χρέος. Επομένως, υπάρχει εδώ ένα δίκοπο μαχαίρι, στα χέρια της κυβέρνησης, για το πώς θα χειριστεί το 2021 το έλλειμμα. Στην πρόσφατη Νομισματική Έκθεση ο κ. Στουρνάρας υποστηρίζει ότι δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να ξεφύγει παραπάνω το πρωτογενές έλλειμμα διότι αυτό θα δημιουργήσει προβλήματα: δεν θα επιτραπεί στην Ελλάδα να κάνει χρήση αυτού του παράθυρου που είπαμε πριν ότι ίσχυε για το 2020. Αλλιώς, θα πρέπει να βρει τον τρόπο η κυβέρνηση να μαζέψει το έλλειμμα. Βεβαίως, η πολιτική που ασκεί, μια νεοκλασική πολιτική με συνεχή μείωση των φόρων, έχω την εντύπωση ότι δεν θα τη βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση.
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ Η ΕΠΟΧΗ 19 ΙΟΥΛΙΟΥ 2020
