Η έλευση του κοροναϊού στον πλανήτη, έφερε στο προσκήνιο και τη «θεωρία;» του μαύρου κύκνου η οποία έγινε γνωστή τα τελευταία 15 χρόνια μέσα από τα βιβλία του Nicholas Nassim Taleb (Taleb, Nassim Nicholas. Στην πλάνη του τυχαίου: Ο κρυφός ρόλος της τύχης στη ζωή και τις αγορές, Αθήνα, Κλειδάριθμος, 2007. Taleb, Nassim Nicholas. Ο μαύρος κύκνος: Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου, Αθήνα, Φερενίκη, 2010). Πρόκειται για μια θεωρία που διαπραγματεύεται το ρόλο του απρόβλεπτου και του τυχαίου στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Θα πρέπει να ειπωθεί ότι η πρώτη αναφορά στην ύπαρξη ενός μαύρου κύκνου ως απίθανου γεγονότος εμφανίζεται στο έργο Satires του σημαντικού Ρωμαίου σατυρικού ποιητή Γιουβενάλη, περίπου 55-135 μ.Χ. ως : «Rara avis in terris nigroque simillima cycno» που σημαίνει: «ένα σπάνιο πουλί στη γη, τόσο σπάνιο όπως ένας μαύρος κύκνος» (αναφέρεται στο : Peter Green: Introduction to Penguin Classics edition of the Satires, 1998 edition: p.15).
Η φράση αυτή επιβίωσε στην Ευρώπη ως περιγραφή του απίθανου και αδύνατου συμβάντος στην πραγματικότητα. Παρότι το 1697 ανακαλύφθηκε η ύπαρξη των μαύρων κύκνων στην Αυστραλία η φράση εξακολούθησε να χρησιμοποιείται πλέον σε συμβολικό επίπεδο και συνέχισε να περιγράφει την έλευση ενός απίθανου γεγονότος.
Τον 20ο αιώνα η εμφάνιση του μαύρου κύκνου χρησιμοποιήθηκε από τον Καρλ Πόππερ ( Karl Popper, Logik der Forschung, Βιέννη 1934) ως ένα απλό παράδειγμα, και τίποτε περισσότερο , στη δριμεία και εμπεριστατωμένη κριτική του ενάντια στην επαγωγική μέθοδο ως εργαλείο πρόσληψης της επιστημονικής γνώσης.
Όμως στόχος δεν είναι να εντρυφήσουμε στην ποππεριανή επιστημολογία , ούτε στην συστηματική ανάλυση –κριτική της έννοιας του μαύρου κύκνου όπως αυτή ορίζεται από τον NNT (πχ χρειάζεται να διερευνηθεί η έννοια του τυχαίου, σε σχέση με την έννοια της αβεβαιότητας. Δες: Κ.Μελάς, Ο Μύθος των Αποτελεσματικών Αγορών, Εκδόσεις Αγγελάκη 2018 ).
Στόχος μας είναι να επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στο εξής ερώτημα: είναι ο κορονοϊός ένα απολύτως απρόβλεπτο φαινόμενο τύπου «μαύρου κύκνου» ή μήπως είναι φαινόμενο που θα έπρεπε να περιμένουμε αλλά αγνοήσαμε;
Κατ’ αρχάς θα δούμε τι ο ίδιος ο NNT αποκαλεί Μαύρο Κύκνο. Γράφει (Taleb, Nassim Nicholas. Ο μαύρος κύκνος: Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου, Αθήνα, Φερενίκη, 2010, σ 24): «Αυτό που αποκαλούμε Μαύρο Κύκνο είναι ένα γεγονός που συγκεντρώνει τρία χαρακτηριστικά: Πρώτον, είναι εξωτικό, υπό την έννοια ότι κινείται πέρα από τις κανονικές προσδοκίες, και τούτο επειδή κανένα στοιχείο του παρελθόντος δεν αφήνει να φανεί πειστικά ότι θα μπορούσε να είναι πιθανή η εμφάνισή του. Δεύτερον, έχει σημαντικές επιπτώσεις. Τρίτον, παρά τον χαρακτήρα του εξωτικού που έχει, η ανθρώπινή μας φύση μας κάνει να πλάθουμε ερμηνείες μετά τη επέλευσή του, που το εμφανίζουν πλέον ως γεγονός ερμηνεύσιμο και μάλιστα προβλεπτό». Υπάρχει δηλαδή ένα τριπλό χαρακτηριστικό: σπανιότητα, ακραία επίπτωση και αναδρομική προβλεπτότητα που απαιτείται να ισχύει ταυτόχρονα.
Νομίζω ότι το σημαντικότερο από αυτά τα τρία χαρακτηριστικά είναι το πρώτο, σχετικά με το ερώτημα που έχουμε θέση. Υπάρχει η έκφραση «πέρα από τις κανονικές προσδοκίες» η οποία επεξηγείται με την έκφραση «επειδή κανένα στοιχείο του παρελθόντος δεν αφήνει να φανεί πειστικά ότι θα μπορούσε να είναι πιθανή η εμφάνισή του».
Η επεξηγηματική φράση η οποία στηρίζει εξολοκλήρου την πρώτη φράση, και συνεπώς το πρώτο χαρακτηριστικό ,δεν ισχύει απολύτως στην περίπτωση του ιού είναι αυτή COVID-19.
Ο ιός COVID-19 , εμφανίστηκε το 2019, είναι της ίδιας οικογένειας με τον ιό SARS (αρκτικόλεξο της αγγλικής ονομασίας severe acute respiratory syndrome), o οποίoς εμφανίστηκε το 2002 στη Κίνα. Ένα άλλο είδος κορονοϊού προκάλεσε το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής το 2012 (MERS). Σε λιγότερο από 20 χρόνια είχαμε την εμφάνιση τριών ειδών ιών της ίδιας οικογενείας. Επομένως υπάρχει σαφέστατα παρελθόν που πιθανολογικά επέτρεπε να γνωρίζουμε ότι θα μπορούσε να εμφανισθεί μια παραλλαγή του ιού. Το πότε ακριβώς αυτό θα συνέβαινε δεν μπορούσε να ήταν γνωστό. Συνεπώς με βάση τα χαρακτηριστικά που ο ίδιος ο ΝΝΤ περιγράφει το Μαύρο Κύκνο δεν μπορούμε να μιλάμε ότι η έλευση του COVID-19 αντιστοιχεί σε αυτό το γεγονός.
Η διεθνής κοινότητα βρέθηκε απροετοίμαστη απέναντι σε μια νέα πανδημία όχι επειδή δεν θα μπορούσε ούτως ή άλλως να έχει προβλέψει μια τέτοια ασύμμετρη απειλή που ήρθε «από το πουθενά» αλλά επειδή αμέλησε να προετοιμαστεί αν και γνώριζε ότι μια απειλή τέτοιου τύπου κάποια στιγμή θα ερχόταν στο προσκήνιο. Η έλευση του COVID-19 ήταν ένα από τα γεγονότα που θα έπρεπε να περιμένουμε αλλά είχαμε… αγνοήσει.
Υπάρχουν μαρτυρίες και σημαντικές ενδείξεις ότι πράγματι ότι η κατάσταση είναι έτσι και όχι ότι η διεθνής επιστημονική κοινότητα «πιάστηκε στον ύπνο».
Θα παραθέσω ολόκληρο το άρθρο του Marco Valsania από την έγκριτη εφημερίδα Il Sole 24 ore ,15 Μαρτίου 2020 (σε μετάφραση Βίκης Σεραφειμοπούλου) το οποίο , έχω την άποψη, ότι με τα στοιχεία που παραθέτει, λειτουργεί υποστηρικτικά στην άποψή μου.
Coronavirus, Αμερικανοί επιστήμονες: τα εμβόλια επιβραδύνθηκαν από τα κέρδη των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών (Big Pharma) και τη δημόσια λιτότητα. Επιστήμονες του Τέξας αναφέρουν ότι οι ελπιδοφόρες προσπάθειες που έγιναν μετά την εμφάνιση του Sars – Mers πάγωσαν το 2016 λόγω έλλειψης ιδιωτικών και ομοσπονδιακών πόρων.
Η κατηγορία είναι σοβαρότατη και προκαλεί σοκ: ένα εμβόλιο θα μπορούσε να είναι ήδη έτοιμο και να έχει δοκιμασθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες στην προσπάθεια καταπολέμησης νέων, σοβαρών μορφών κορονοϊού όμοιες με αυτή που προκάλεσε το δράμα Covid-19. Αλλά όλα σταμάτησαν πρόωρα λόγω της έλλειψης κεφαλαίων χρηματοδότησης, ιδιωτικών ή δημόσιων, των ακαδημαϊκών εργαστηρίων.
Το 2016, ο συναγερμός που ίσχυε μέχρι τότε υπό την απειλή των πρωτοεμφανιζόμενων ιών – Sars και Mers – είχε λήξει και πολύ εύκολα τέθηκε στο αρχείο. Γενικά, η πικρή αλήθεια είναι ότι η επένδυση στον τομέα του εμβολίου, συχνά θεωρήθηκε ασύμφορη για τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες, που κατευθύνουν τις δραστηριότητες τους σε εγκεκριμένα φάρμακα θεραπείας και όχι πρόληψης της ασθένειας. Ενώ τα δημόσια κονδύλια για την έρευνα απέχουν πολύ από τη χρυσή εποχή των εκστρατειών για τη δημόσια υγεία, έχουν εδώ και χρόνια υποστεί πιέσεις και δρακόντειες περικοπές για να μειώσουν τις κυβερνητικές «σπατάλες».
Ένα σύστημα εγκλωβισμένο στο εμπορικό κέρδος
Αυτή, σύμφωνα με τους επικριτές, είναι μια από τις μεγάλες κρυφές ιστορίες – ίσως η ακανθώδης πλευρά – πίσω από την πανωλεθρία της αμερικανικής και παγκόσμιας αντίδρασης απέναντι στον Covid-19. Το «κατηγορώ» σε ένα σύστημα ιατρικό, φαρμακευτικό, και υγειονομικής περίθαλψης που είχε όλα τα εργαλεία για να μην πιαστεί εξ απήνης και απροετοίμαστο. Αντιθέτως, αυτό παρέμεινε δέσμιο για λόγους βραχυπρόθεσμου και ασφαλούς κέρδους για τις εταιρείες και τους επενδυτές από τη μια πλευρά και της δημόσιας λιτότητας από την άλλη, αμφότεροι με κοντόφθαλμους στόχους, με σκοπό να αφήσουν αρχές και πληθυσμό απροετοίμαστους μπροστά στις επερχόμενες προκλήσεις από την επανεμφάνιση των πανδημιών.
Είναι η ιστορία που λέγεται, για παράδειγμα, από επιστήμονες του Center for Vaccine Development al Texas Children Hospital. Για όποιον «ήθελε ακούσει», πραγματοποίησαν- εν μέσω της κλιμάκωσης του νέου κορονοϊού – περιοδεία στα αμερικανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης και σε ακροάσεις του αμερικανικού κοινοβουλίου. Ένας από τους υπεύθυνους αυτής της σταθμισμένης έρευνας, ο Peter Hotez, κατέθεσε την καταγγελία του ενώπιον της Επιτροπής Επιστημών, Διαστήματος και Τεχνολογίας του Κογκρέσου.
Ένας καθυστερημένος αγώνας δρόμου για το εμβόλιο
Ενόψει της έκτακτης ανάγκης, οι εταιρείες βιοτεχνολογίας και τα ηγετικά γκρούπ αυτού του χώρου υπόσχονται να εργαστούν σκληρά για τη δημιουργία εμβολίων. Όμως πρόκειται πλέον για έναν αγώνα που διεξάγεται με καθυστέρηση και επιβαρύνεται με ένα προπατορικό αμάρτημα. Ένα «αμάρτημα» που περιγράφεται από τον Hotez, συν-διευθυντή του Texan Centre και πρύτανη της National School of Tropical Medicine στο Baylor College of Medicine στο Χιούστον. “Είχαμε προσπαθήσει απελπισμένα να πείσουμε τους επενδυτές ή να πάρουμε χρηματοδότηση για να μεταφέρουμε την έρευνα προς στο στάδιο των κλινικών δοκιμών”, είπε. Χωρίς επιτυχία. Το εν δυνάμει εμβόλιο κατά του Sars που είχε αναπτυχθεί χάρη στο σχέδιο και το οποίο θα μπορούσε να δοκιμαστεί τώρα κατά του νέου κορονοϊού, παρέμεινε παγωμένο στα αρχικά στάδια.
«Θα μπορούσαμε να έχουμε τα πάντα έτοιμα και να δοκιμάζουμε την αποτελεσματικότητά του στην αρχή της νέας επιδημίας στην Κίνα», είπε ο Hotez, ο οποίος είναι πεπεισμένος ότι το εμβόλιο αυτό θα ήταν αποτελεσματικό έναντι του νέου ιού που προκαλεί το Covid-19. Οι κλινικές δοκιμές, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Hotez, θα απαιτούσαν ίσως 3 εκατομμύρια, ψίχουλα σε σύγκριση με το μέγεθος των ζημιών
«Θα καταπολεμήσουμε τις εστίες με το ένα χέρι»
«Είναι τραγικό να μην έχουμε έτοιμο εμβόλιο για την επιδημία αυτή», αυτό σημαίνει, πρόσθεσε, ότι «θα καταπολεμήσουμε αυτές τις εστίες με το ένα χέρι δεμένο πίσω από την πλάτη μας». Ένα εμβόλιο, το οποίο απαιτεί πολυάριθμες και συνεχείς δοκιμές ώστε να επιβεβαιωθεί η αποτελεσματικότητα και η ασφάλεια του, θεωρείται σήμερα ακόμη και από τους πλέον αισιόδοξους ως μια προσπάθεια που θα διαρκέσει τουλάχιστον ένα ή ενάμισι έτος.
Και ο Hotez παρακινούμενος από την παρούσα κατάσταση, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για το μέλλον: “Υπάρχει πρόβλημα με το οικοσύστημα ανάπτυξης εμβολίων και πρέπει να το λύσουμε”, πρόσθεσε αναφερόμενος στον κίνδυνο ότι όχι μόνο το σήμερα αλλά και το αύριο της καταπολέμησης των επιδημιών και των πανδημιών παραμένει υπερβολικά αβέβαιο εάν δεν βρεθούν ριζικές λύσεις του σύγχρονου μοντέλου έρευνας και δοκιμών.
Ο ερευνητής δεν είναι μόνος του στην βασανιστική αγωνία του.
Πρέπει να είμαστε πιο ευέλικτοι στην διάγνωση νέων ασθενειών
Ο James LeDuc, διευθυντής του Εθνικού Εργαστηρίου Galveston, ενός ινστιτούτου υψηλής ασφάλειας στην Costa del Golfo, ανέφερε ότι έχει πλέον αρχίσει εκ νέου η έρευνα για το εμβόλιο του Sars , στην οποία είχε και ο ίδιος συνεργαστεί με τον Hotez και την ομάδα του. Θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε την αποτελεσματικότητα του εμβολίου σε πειραματόζωα το συντομότερο δυνατόν μετά τη λήψη δείγματος του νέου κορωνοϊού. Αλλά ο ίδιος ο LeDuc, ο οποίος κατά το παρελθόν οδήγησε τις προσπάθειες κατά της γρίπης στο Centers for Disease Control and Prevention (Cdc), πρόσθεσε ότι «ως χώρα και ως κοινωνία πρέπει να είμαστε πιο ευέλικτοι στο να καταλάβουμε ότι νέες ασθένειες εμφανίζονται και από τη στιγμή που εμφανίζονται θα μπορούσαν να επιστρέψουν, ίσως όχι ακριβώς πανομοιότυπες αλλά παρόμοιες. Ήταν κρίμα που έπρεπε να σταματήσουμε αυτή τη δουλειά και να πρέπει σήμερα να προσπαθήσουμε να την ξαναρχίσουμε ».
“Απληστία και ψέματα”, το βιβλίο για το Big Pharma
Ο Jason Schwartz, από την Σχολή Δημόσιας Υγείας του Yale, υποστηρίζει ότι έρευνες για τις πιο αποτελεσματικές στρατηγικές εμβολιασμού θα μπορούσαν ασφαλώς να ολοκληρωθούν πριν από την εκδήλωση της νέας επιδημίας. “Εάν δεν είχαμε παγώσει το ερευνητικό πρόγραμμα για το εμβόλιο ενάντια στον SARS, θα είχαμε πολλά περισσότερα.” Συμφωνεί συνεπώς, για τις σοβαρές ελλείψεις στην έρευνα, η οποία, ισχυρίζεται, ότι έχει γίνει πλέον όλο και περισσότερο αντιδραστική παρά προορατική, υπερβολικά εξαρτημένη από τη στενή λογική της αγοράς. Οι φαρμακευτικές εταιρείες, προσθέτει, δεν μπορούν να αποτελέσουν το εργαλείο για τη χρηματοδότηση πρωτοβουλιών που συχνά εμπεριέχουν τον κίνδυνο να μην παράγουν επαρκή κέρδη, όπως πιστεύουν από την πλευρά τους. Αυτό δίνει έμφαση και βάρος στην κυβέρνηση και στα μη κερδοσκοπικά δίκτυα. Σύμφωνα με τον Schwartz, “πρέπει να διασφαλίσουμε ότι υπάρχουν κίνητρα εκτός του παραδοσιακού επιχειρηματικού μας μοντέλου που μπορούν να οδηγήσουν μεγαλύτερες επενδύσεις σε ουσιώδη έρευνα”.
Τα αριθμητικά στοιχεία και οι μύθοι στον τομέα του εμβολίου αποκαλύπτουν τη δύσκολη πραγματικότητα για τις ΗΠΑ και όχι μόνο. Ο Gerald Posner, συντάκτης ενός προσεχούς τόμου για το Big Pharma με τίτλο έξω απ΄ τα δόντια “απληστία, ψέματα και η δηλητηρίαση της Αμερικής”, στους New York Times, υπενθύμισε ότι την τελευταία φορά που το Κογκρέσο ενέκρινε ένα εθνικό πρόγραμμα εμβολιασμού ήταν το 1976 κατά της γρίπης των χοίρων, το οποίο κάλυψε 45 εκατομμύρια πολίτες. Παρ΄ όλα αυτά, επί μήνες, τέσσερις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες, είχαν δεσμεύσει εκατό εκατομμύρια δόσεις προκειμένου να λάβουν εγγυήσεις από την κυβέρνηση για βέβαια κέρδη και πλήρη νομική κάλυψη σε περίπτωση που παρουσιαστούν προβλήματα. Καμία νέα εθνική εκστρατεία, μόνο η προσφυγή στη χρήση ουσιαστικά υφισταμένων εμβολίων, ξεκίνησε το 2009 εξ αιτίας μιας νέας επιδημία γρίπης που έπληξε 60 εκατομμύρια ανθρώπους και προκάλεσε πάνω από 12.000 θανάτους
Ο κατάλογος των παθογόνων οργανισμών του ΠΟΥ
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έδωσε τα τελευταία χρόνια στη δημοσιότητα έναν κατάλογο παθογόνων παραγόντων για την ανάπτυξη εμβολίων που έκρινε απαραίτητα, αλλά η βιομηχανία στην πράξη τον αγνόησε δεδομένου ότι οι ασθένειες που καλύπτονταν συγκεντρώνονταν σε αγορές της Αφρικής και της Ασίας με μικρή απόδοση. Το 2017 δημιουργήθηκε ένας οργανισμός που ασχολείται με τις νέες μολυσματικές ασθένειες και εμβόλια, το Coalition of Epidemic Preparedness Innovations (Cepi), μια σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού τομέα που εδρεύει στη Νορβηγία. Ωστόσο, ο ρόλος του παρέμεινε αμφίβολος.
Η Cepi συγκέντρωσε κεφάλαια και τα χρησιμοποίησε για να αναπτύξει λύσεις βιοτεχνολογίας στο δίλημμα των εμβολίων, αλλά οι μεγάλοι Οίκοι απέρριψαν αιτήματα για ακύρωση βέβαιων κερδών ή διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας στην έρευνα ακόμη και αν χρηματοδοτούνταν με την υποστήριξη του Cepi. Είναι ένα μοντέλο που οι γίγαντες του τομέα πάντα κατάφεραν να επιβάλουν: από τη δεκαετία του 1930, το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας έχει υποστεί πάνω από 900 δισεκατομμύρια απώλειες, αυτά δηλαδή τα οποία οι εταιρείες έχουν χρησιμοποιήσει για να κατοχυρώσουν τα δικά τους φάρμακα. Εν ολίγοις, ένα μάθημα των στρεβλώσεων που υπάρχουν στον τομέα, με κόστος που βαρύνει το δημόσιο ταμείο και τους φορολογούμενους και τα ιδιωτικά κέρδη, όλο και περισσότερο συγκεντρωμένο σε λίγα χέρια για την εδραίωση του τομέα.
“Το Covid-19 είναι η υποδειγματική περίπτωση για να εξακριβωθεί εάν οι φαρμακευτικές εταιρείες θα μπορούσαν να γίνουν αυθεντικοί εταίροι στην ανάπτυξη, το συντομότερο δυνατόν, ενός εμβολίου που θα μπορούσε να σώσει πολλές ζωές” – είπε ο Posner – Η απάντηση θα μπορούσε να καθορίσει τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη και η ιατρική αντιμετωπίζουν όχι μόνο την επερχόμενη πανδημία αλλά μελλοντικα υπερ-βακτήρια και ιϊκές πανδημίες που θεωρούνται πλέον αναπόφευκτες ».
Τα εμβόλια είναι ένα αναπτυσσόμενο τείχος
Το όριο του εμβολίου, στην πραγματικότητα, έχει παρουσιάσει νέα ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, χάρη, σε ορισμένα συγκεκριμένα, επικερδή προϊόντα και την εμφάνιση αυτού που έχει χαρακτηριστεί ως ολιγοπώλιο που μπορεί να απειλήσει νέες πρωτοβουλίες. Η αγορά, σύμφωνα με την AB Bernstein, θα μπορούσε να υπερβαίνει τα 35 δισεκατομμύρια σε ετήσιο κύκλο εργασιών, αύξηση εξαπλάσια σε είκοσι χρόνια. Με τέσσερις γίγαντες ασχολούνται με αυτό το μέτωπο: GlaxoSmithKline, Merck, Pfizer και Sanofi. Ελέγχουν το 85% της αγοράς επειδή είναι σε θέση να αναπτύξουν πλήρως ένα εμβόλιο, είναι ισχυροί σε πόρους, μέγεθος, ιδιόκτητες διαδικασίες παραγωγής. Η πιο πρόσφατη οικονομική επιτυχία, μετά από μια εικοσαετή περίοδο ανάπτυξης, ήταν το αντικαρκινικό εμβόλιο HPV κατά του ιού του θηλώματος , από την Merck: το Gardasil από το 2006, έχει αποφέρει πάνω από 1,3 δισεκατομμύρια ετησίως.
Ωστόσο, οι αναλυτές προειδοποιούν ότι τα εμβόλια, με τις ελάχιστες δόσεις που απαιτούνται συνήθως και το υψηλό κόστος ανάπτυξης και δοκιμών, παραμένουν μια δύσκολη αγορά, η οποία απαιτεί σημαντικές μακρόπνοες επενδύσεις και συνεχή καινοτομία. Ακόμα – μετά από δεκαετίες περιθωριοποίησης, ενοποιήσεις και πρόσφατες, επιλεκτικές ανακτήσεις – σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, αντιπροσωπεύει μόνο το 3% της φαρμακευτικής δραστηριότητας. Ιδιαίτερα δύσκολη, όπως καταδεικνύει η υπόθεση του κορονοϊού, φαίνεται η εφαρμογή μοντέλων μελέτης και εύκολη η κερδοφορία στην αντιμετώπιση των επιδημιών και των πανδημίων.