Απορρύθμιση και χρηματοπιστωτική κρίση

Μπορούμε να διακρίνουμε σε τρεις γενικές κατηγορίες τους παράγοντες που συνετέλεσαν στην αλλαγή του διεθνούς χρηματοοικονομικού περιβάλλοντος:

• Τη διαδικασία της αποκρατικοποίησης και ιδιωτικοποίησης.
• Τη διεθνοποίηση της παραγωγής μέσω της απορρύθμισης των διεθνών και εθνικών κανόνων λειτουργίας των οικονομικών λειτουργιών.
• Την εκμετάλλευση και ενσωμάτωση στη λογική της νεοφιλελεύθερης απορρύθμισης των σημαντικών τεχνολογικών εξελίξεων στον τομέα της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιακών συστημάτων.

Η απελευθέρωση νευραλγικών τομέων της οικονομίας και η κατάργηση ορισμένων ρυθμιστικών μηχανισμών ελέγχου και περιορισμών, συνέβαλλε στην ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και κατά συνέπεια στη διεθνοποίηση της παραγωγής. Η ανάπτυξη των πολυεθνικών επιχειρήσεων οδήγησε στη διεθνοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος [3] για να διευκολυνθούν οι τράπεζες στην εξυπηρέτηση των δανειακών αναγκών των «διεθνών» πελατών τους. Σημαντική είναι επίσης και η ανάπτυξη της τεχνολογίας στον τομέα των εφαρμογών της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών, η οποία επέφερε ως αποτέλεσμα την επέκταση της πληροφόρησης, καθώς κατέστησε εύκολη, ταχύτατη και μη δαπανηρή τη μετάδοσή της, συμβάλλοντας όμως με αυτόν τον τρόπο και στην ταχύτερη διάδοση των κρίσεων σε διεθνές επίπεδο [4].
Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δύο είναι οι συνέπειες της αλλαγής του διεθνούς χρηματοοικονομικού περιβάλλοντος: πρώτον η ενίσχυση του ολιγοπωλιακού ανταγωνισμού ανάμεσα στα παγκόσμια χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, και δεύτερον, η αύξηση της μεταβλητότητας βασικών χρηματοοικονομικών μεγεθών. Η όξυνση του ολιγοπωλιακού ανταγωνισμού έχει ως αποτέλεσμα αφ’ ενός την επέκταση των εργασιών των διεθνών και εγχώριων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων σε τομείς δράσης, οι οποίοι στο παρελθόν ήταν υπό καθεστώς ελέγχου και περιορισμών (αναφέρουμε χαρακτηριστικά την επενδυτική τραπεζική, τις ασφάλειες και τη συμμετοχή σε επιχειρηματικούς κινδύνους). Η διεθνοποίηση της χρηματαγοράς επέφερε την αύξηση της μεταβλητότητας των συναλλαγματικών ισοτιμιών και των επιτοκίων. Η αυξημένη μεταβλητότητα των μεγεθών αυτών, ενίσχυσε την έκθεση σε χρηματοοικονομικούς κινδύνους και αύξησε την αβεβαιότητα αναφορικά με τη μελλοντική αξία των χρεογράφων, γεγονός το οποίο δημιουργεί νευρικότητα των αγορών και καθιστά ευκολότερη τόσο την έναρξη της κρίσης όσο και τη μετάδοσή της σε ολόκληρο το σύστημα [5].

Η πρόσφατη κρίση των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων υψηλού ρίσκου στην αγορά των ΗΠΑ και η επακόλουθη κρίση στη Γουώλ Στρητ εντάσσονται ανεπιφύλακτα στον νέο τρόπο ρύθμισης του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Θα ήταν ωραίο αν θα μπορούσε να περιοριστεί η πρόσφατη κρίση στη Γουώλ Στρητ και στα παγκόσμια χρηματιστήρια σαν ένα φαινόμενο που αφορά μόνο τον κύκλο των επενδυτών.

Δυστυχώς, τα αποτελέσματα γίνονται ήδη αισθητά στις χαμηλότερες εισοδηματικές ομάδες, κυρίως στις ΗΠΑ για την ώρα. Τα χειρότερα σενάρια που μπορούν να προκύψουν από την κατάρρευση του συστήματος δανείων για κατοικίες, είναι τρομακτικά – μια σοβαρή παγκόσμια ύφεση αποτελεί ενδεχόμενο με υψηλή πιθανότητα.

Η παρούσα κρίση είναι το αναμενόμενο αποτέλεσμα μιας μαζικής φούσκας στην αγορά κατοικίας στις ΗΠΑ, η οποία με τη σειρά της οφείλεται εν μέρει σε παγκόσμιες οικονομικές ανισορροπίες, εγγενείς της φύσεως του καπιταλιστικού συστήματος.

Η χρηματιστηριακή φούσκα της αμερικανικής οικονομίας ήταν πρωταρχικά δημιούργημα της υπέρμετρης αύξησης των τιμών της γης και των πολύπλοκων χρηματοοικονομικών προϊόντων που κατά κόρον χρησιμοποιήθηκαν για τη διόγκωσή της με σκοπό βεβαίως το υπέρμετρο κέρδος. Και στην περίπτωση των ΗΠΑ, επιβεβαιώνεται η θέση ότι στις ιστορικά διαπιστωθείσες μεγάλες χρηματιστηριακές φούσκες η κερδοσκοπία στην αγορά ακινήτων αποτελεί βασικό παράγοντα δημιουργίας τους.

Οι τράπεζες αδιαμφισβήτητα κερδοσκόπησαν ασύστολα και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διόγκωση της χρηματιστηριακής φούσκας. Συμμετείχαν όχι μόνο στο κερδοσκοπικό παιχνίδι αλλά θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ήσαν και οι πρωταγωνιστές υπό μία άποψη αυτού του παιχνιδιού. Η βαθμιαία ενσωμάτωση της κλασσικής εμπορικής τραπεζικής (commercial banking) και της επενδυτικής τραπεζικής (investment banking) δημιούργησε όλες εκείνες τις προϋποθέσεις που οδηγούν χωρίς δεύτερη σκέψη στην γρήγορη και άμεση αποκόμιση εύκολου κέρδους. Βεβαίως όπως σ’ όλες τις παρόμοιες περιπτώσεις που έχουν αναφερθεί στην ιστορία, η κατάληξη πάντα είναι το ξαφνικό και απότομο ξεφούσκωμα της χρηματιστηριακής φούσκας, με όλες τις αναμενόμενες αρνητικές συνέπειες.

Εκτός από τα άλλα συμπεράσματα εκείνο που πραγματικά καθίσταται πασιφανές είναι η εν τοις πράγμασι αποδειχθείσα αδυναμία της ιδιωτικής ρύθμισης να ανταποκριθεί στο ρόλο που της έχει αναταθεί.

Ήταν καθήκον των διεθνών οίκων αξιολόγησης, όπως η Moody’s και η Standard and Poor’s και μια σειρά άλλων, να εκτιμήσουν τα χρησιμοποιούμενα χρηματοοικονομικά προϊόντα και να ενημερώσουν τους επενδυτές για το πόσο επικίνδυνα ήταν. Απέτυχαν πλήρως, εν μέρει γιατί ήθελαν να διατηρήσουν καλές σχέσεις με τις επενδυτικές τράπεζες που τα εξέδιδαν. Γίνεται φανερή η αδυναμία αλλά και η απαξίωση των λογιστικών μηχανισμών, από τη διαπλοκή των συμφερόντων του Υπουργείου Οικονομικών με τους εκπροσώπους της χρηματοπιστωτικής κοινότητας και από την απίστευτη ανοχή των ελεγκτικών μηχανισμών. Οι ρυθμίσεις της Βασιλείας Ι και ΙΙ, τα Διεθνή Λογιστικά Πρότυπα, όλα τα υποδείγματα επιμέτρησης και πρόβλεψης των χρηματοπιστωτικών κινδύνων που δημιουργήθηκαν τα τελευταία χρόνια, Value at Risk, με τη καθοδήγηση της Bank of International Settlement αποδείχθηκαν κενά περιεχομένου, μια φενάκη.

Κανένας έλεγχος δεν έγινε στους δανειστές-αρπακτικά. Το τοξικό μίγμα της χρηματιστικής απορρύθμισης και της φούσκας στην αγορά κατοικίας δημιούργησαν τις συνθήκες στις οποίες επιθετικοί δανειστές ήταν βέβαιο ότι θα κατασπάρασαν ευάλωτους δανειολήπτες. Οι όροι του δανείου σου δεν έχουν καμία σημασία, έλεγαν στους δανειολήπτες, στο βαθμό που η αξία του σπιτιού σου ανεβαίνει. Οι δανειστές παγίδευαν τους δανειολήπτες μέσα σε συνθήκες που πιθανότατα δεν θα μπορούσαν να ικανοποιήσουν κάνοντας αναπόφευκτη την παρούσα θύελλα των κατασχέσεων.

Δυστυχώς οι συνέπειες της κατάρρευσης των ενυπόθηκων δανείων εκτείνονται περισσότερο από την επιδημία των κατασχέσεων. Η εμπλοκή του χρηματιστικού τομέα με τους θεσμούς ενυπόθηκων δανείων και οι καταστροφικές επιπτώσεις της φούσκας στην αγορά κατοικίας έχουν δημιουργήσει μια αβεβαιότητα στους δανειστές για το ποιος ακόμα και μεταξύ των μεγάλων επιχειρήσεων και των χρηματιστικών θεσμών είναι αξιόπιστος. Οι προκύπτοντες πιστωτικοί τριγμοί απειλούν τη λειτουργία ολόκληρης της παγκόσμιας οικονομίας. Οι χρηματιστικές αγορές προσπαθούν να κάνουν προβλέψεις για τις προοπτικές των τραπεζών, των ασφαλιστικών εταιριών και άλλων χρηματιστικών επιχειρήσεων και η συνεχής πτώση της αξίας των μετοχών δημιουργεί άμεσους κινδύνους για την πραγματική παγκόσμια οικονομία.

Τα παραπάνω «επιτεύγματα» δεν απέχουν παρά λίγα χρόνια από τα αντίστοιχα «επιτεύγματα» της δεκαετίας του ενενήντα όπου και τότε μέσω της απαρίθμησης των εταιρικών και πάσης φύσεως σκανδάλων που ξέσπασαν στις ΗΠΑ, βρέθηκαν εμπλεκόμενες σημαντικότατος αριθμός μεγάλων αμερικανικών εταιριών (και όχι μόνο) όπως η World Com, η Enron, η Arthur Andersen, η Morgan Stanley κ.λπ., οδηγώντας σε μια ακόμα χρηματοπιστωτική κρίση την παγκόσμια οικονομία.

Το αν αυτά τα χειρότερα σενάρια μπορεί να αποφευχθούν ή να γίνουν ηπιότερα –καθώς και η πρόληψη παρόμοιων κρίσεων στο μέλλον– εξαρτάται από το αν θα εγκαταλειφθεί το φιλελεύθερο καθεστώς χρηματιστικής ρύθμισης, το οποίο βρίσκεται σε ισχύ την τελευταία δεκαετία.

[1] Συναλλαγματικές Ισοτιμίες, επιτόκια, αξίες χρεογράφων.

[2] Τραπεζικά και Πιστωτικά Ιδρύματα, Επιχειρήσεις και Νοικοκυριά.

[3] Κ. Μελάς, Παγκοσμιοποίηση, εκδ. Εξάντας, 1999.

[4] Κ. Μελάς, Οι Εξελίξεις στο Παγκόσμιο Χρηματοπιστωτικό Σύστημα, Αθήνα 2003.

[5] Κ. Μελάς, Εισαγωγή στην Τραπεζική Χρηματοοικονομική Διοικητική, εκδ. Εξάντας 2002.